“Dijital” yerine “Sayısal” sözcüğünü yeğlesek: Niçin ve nasıl?
“Dijital” sözcüğü, kavramın çağdaşlığı ve öneminden ötürü, Türkçemizde çok kullanılır oldu. Türkiye Bilişim Derneği’nin Bilişimde Özenli Türkçe Çalışma Grubu’nun hazırlamakta olduğu sözlüğün İngilizce-Türkçe terimler dizininde “digital” sözcüğünün geçtiği terimler şimdiden 800’den fazla. Bu sayı süregiden çalışmalarla yakında 1000’i geçecek. “Sayısal” yerine “dijital” sözcüğünü kullananlar arasında çok değer verdiğim kişi ve kurumlar da olduğu için bu açıklama yazısını hazırlamak istedim. Umarım “dijital” sözcüğü yerine “sayısal” sözcüğü yakında yeğlenmeye başlar. Bu konuda bilişimcilerimizin öncülük yapabileceklerine güveniyorum.
Önce bilişimcilerin çok iyi bildikleri, İngilizce “digit” ve “digital” sözcüklerinin anlamlarını gözden geçirelim; sonra kısaca düşündüklerimi beğeninize sunar ve bazı açıklamaları sizlerle paylaşırım.
İngilizce Bazı Sözcüklerinin Köken ve Anlamları
“Digit”: İngilizcede “digit” sözcüğü, Latince “digitus” (o da “digitalis”) sözcüğünden türemiştir ve şu anlamlara gelir:
– El veya ayak parmağı: İngilizcede “artificial digit” “takma parmak” veya “arteria digitalis” “parmak damarı” kullanılımlarında olduğu gibi.
– Rakam: “Sayıları yazmak için kullanılan simgelerden her biri”. Türkçemizdeki “parmak hesabı” yapmak ile “sayılar” arasındaki ilişkiyi de düşünebiliriz. 10-tabanlı sayıları göstermek için kullanılan 10 sayısından küçük rakamlar. Örneğin 537 sayısını göstermek için kullanılan 5, 3 ve 7 Türkçe sözlüklerde belirtildiği gibi birer rakamdır. Bu arada, 5 rakamı 5 sayısını da gösterir. Sayılara rakam dememekle iki kavramı iki ayrı sözcükle belirtmiş olabiliriz. Örneğin, Fransızcada da “rakam” “chiffre” ve “sayı” “nombre” olarak iki ayrı sözcükle gösterilir. İngilizcede de “digit” ve “number” sırasıyla “rakam” ve “sayı” kavramlarını gösterir.
“Binary digit”: İngilizce “binary digit” veya “bit” (Türkçesi ikil) şu anlama gelir: 2-tabanlı sayıları göstermek için kullanılan 0 ve 1 rakamları. Örneğin iki-tabanlı 101 sayısını gösteren 0 ve 1 rakamları.
“Digital”: İngilizcedeki “digital” sözcüğü şu anlamları karşılar: El veya ayak parmakları ile ilgili; parmakla yapılan; sayısal yöntemle yapılan hesaplama.
“Digital computer”: Sayıların iki-tabanlı olarak gösterildiği bu tür bilgisayarlara “digital” yani “sayısal” bilgisayar denmiştir. çok daha önce kullanılmış olan “örneksel” (İng. analog) ve “karma” (İng. hybrid) bilgisayarlardan farklı olarak. Uzun yıllardır, bilgisayarlar sayısal oldukları için, İngilizcede “digital” (sayısal) sözcüğü” “sayısal bilgisayar” terimini anıştırır ve sayısal bilgisayarla veya sayısal bilgisayar desteği ile gerçekleştirilmiş anlamında kullanılır. Dolayısıyla, örneğin “digital transformation” (sayısal dönüşüm) ve benzeri terimler, işlemin “sayısal” bilgisayarlarla yapıldığını veya desteklendiğini, yani bilgisayarlaştırılmış olduğu anlamına gelir. Bu bağlamda İngilizce “digital” sözcüğü yerine “sayısal” denebilir, hiç anlam kaybı olmadan, üstelik Türkçe sözcük kullanarak.
“Digitalize” (sayısallaştırma), benzer şekilde “digitalized” (sayısallaştırılmış), “digital content” (sayısal içerik) ve “digital library” “sayısal kitaplık” demektir.
Niçin “Dijital” Yerine “Sayısal” Sözcüğünü Kullanmalıyız?
“Sayısal” sözcüğü Türkçedir ve Türkçesi olan söz ve terimlerin Türkçelerini yeğlemek hepimize yaraşır. Türkçemizi yetersizmiş gibi görmek bize neden yaraşsın?
İngilizce bir terimi irdelerken, İngilizcede hangi anlamda kullanıldığını anlamak ve başka bir dilde, örneğin Fransızcada da karşılığını bilmek, çoğunlukla yanlış yapmamızı önleyebiliyor.
“Dijital” olarak kullandığımız sözcüğün İngilizcesi “digital” “dicitıl” olarak seslendirilir. Türkçemizde Fransızcaymış gibi “dijital” olarak seslendirilen İngilizce “digital” sözcüğü Fransızcada numérique” ve “numérisé” ile gösterilir ve bu sözcüklerin Türkçeleri “sayısal”dır.
Başka dillere gösterdiğimiz esnekliği Türkçemizden esirgemek için usa uygun bir nedenimiz yok. Örneğin, Arapçadan alınmış “şemsiye” sözcüğü “şems” yani “güneş” sözcüğünden türetilmiştir ve şemsiye başlangıçta güneşe karşı kullanılmak üzere yapılmıştır. Fransızcada yağmura karşı kullanılan için “parapluie” sözcüğü kullanılır. Güneşe karşı kullanılana Fransızcada “parasol” denir. Ama Türkçemizde bu ayrım yapılmadan, şemsiye yağmura karşı da kullanılır. Dolayısıyla, şemsiye sözcüğüne “yağmura karşı korunma” anlamı da yüklenmiş ve bu anlam toplumca kabullenilmiştir. Başka dillere olan bu esnekliğimizi gerektiğinde Türkçemize de uygulayabiliriz.
Bir tek “digital” sözcüğünün Türkçesi olan “sayısal” sözcüğünü kullanmakla içinde “digital” sözcüğü geçen1000’den fazla İngilizce terimin Türkçelerini kullanmak elimizde.
1998’de gene BT Haber dergisinde yayımlanmış bir yazımı şöyle sonlandırmıştım:
“Kendi kültürlerine saygı duymayanlar başkalarından saygı beklemek haklarını yitirmiş olurlar. Dilimize özen, benliğimize duyduğumuz saygının bir göstergesidir. 21. yüzyılın ilk çeyreğinde bilişim dilimizin zengin bir Türkçe olmasını istiyorsak, şimdiden özenli bir Türkçe kullanmaya başlamalıyız. Bilişimci olabilecek kadar yetenekli olan kişilerin bu özeni gösterebileceklerine inanıyorum.”
Umarım, bilişimci olarak bu görüşlere siz de katılırsınız.
Görüş Değiştirme ne Zaman Arzu Edilir, ne Zaman Arzu Edilmez?
Eğer herhangi bir konuda görüşümüzün doğruluğundan eminsek, görüşümüzü değiştirmemek arzu edilir. Bu davranış hem tutarlı olmamızı sağlar hem de sağlam bir karakteri gösterir.
Latincede bir özdeyiş vardır: “Errare humanum est, perseverare diabolicum” Türkçede “Yanılmak insalcıldır, (hatada) ısrar etmek şeytancıl” anlamına gelir ve konuya açıklık getirir. Görüşümüzün, daha iyi bir görüş varken, değiştirilmemesini kınar.
Görüş Değiştirebilmenin Koşulları ve Yararları
Görüş değiştirmek kolay değildir; özellikle zihinsel ataleti yenmenin güçlüğü düşünülürse.
Eski bir yazımda belirtmiş olduğum gibi, “görüş değiştirebilme, kendini aşma bilincini, becerisini ve gücünü gerektirir ve ilerlemenin önkoşuludur. Dolayısıyla, kendini aşma bilinci, becerisi ve gücü olan kişi, kuruluş ve topluluklar başkalarını da aşabilirler”. Kendini aşamayan kişi, kuruluş ve toplulukların başkalarını aşamamaları doğaldır. “Kendini aşma” ilkesi gerilimi de yok eder ve ilerlemeyi daha da zevkli kılar.
Özellikle, bilişimcilerin “sayısal” sözcüğünü “dijital”e yeğleyebileceklerini, vesile ile Türkçemizde olan terimleri kullanmakta öncü olabileceklerini ümit ediyorum.
Tuncer Ören – Bilgisayar Bilimi Emeritüs Profesörü
http://www.site.uottawa.ca/~oren/
TBD’nin Bilişimde Özenli Türkçe sözlüğü: http://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/onerilen-tum-terimler-ingilizce-turkce/
Terim salkımları – “digital”: https://bilisimde.ozenliturkce.org.tr/ts/digital.pdf (1278 terim içermekte)
