Bilimsel bilgiye açık erişim
Konuşulmayan, sanki yokmuş gibi davranılan bir olumsuzluk kaç yüzyıldır sürüyor: Bilimsel dergilerin abone ücretleri astronomik. Üniversite kütüphaneleri her yıl abone ücreti olarak pek yüksek rakamlar ödüyor. Kişisel abonelik söz konusu bile değil. Bilimsel dergi yayıncılığını tekeline alan sayılı yayınevi bu düzenden memnun. (Para karşılığı her türlü “bilimsel” (!) yazıyı basan sahte dergiler ise apayrı bir skandal, ama konumuz o değil). Yeni yayınlanan PayWall adlı 1.5 saatlik ABD yapımı belgeselde, bu tekellerin kar marjının yüzde 35-40 dolayında olduğunu, belgeselde konuşan çok sayıda uzman dile getirdi. Yoksul ülkelerin üniversiteleri bu çok pahalı abone ücretlerini hiç ödeyemediği gibi, varlıklı ülkelerde dahi bu ödemede güçlük çeken kurumlar çok.
Avrupa Birliği’nde 11 ülkenin bilim ve teknoloji siyasetini belirleyen kurumları, kamu fonlarından desteklenen bilimsel araştırmaların sonuçlarının parayla satılan dergilerde yayınlanmamasını kararlaştırdı. AB Komisyonu Araştırma, İnovasyon ve Bilim Bakanı Máire Geoghegan-Quinn: “Avrupalı vergi mükellefi, bilimsel araştırma yayını için iki kez ücret ödememeli”. Yani, vergisinden Ar-Ge için kesilecek, ama bir de bilimsel makaleyi okumak için tekrar ücret ödemesin.
Buna göre, 2020’den itibaren Avusturya, Fransa, İrlanda, Benelüks, Norveç (AB üyesi değil, ama bağlantılı), Slovenya, İngiltere, İtalya, Polonya ve İsveç’te devletten Ar-Ge fonu alan bilimciler, yayınlarını ücretsiz yayınlayan “açık platformlarda” (open access) yayınlamak zorunda kalacaklar. Bu girişimin adı Plan-S (Buradaki S harfi Science=Bilim anlamına, ama “Speed=Hız”, “Solution=Çözüm”, “Shock=Şok” anlamını yükleyenler de var). Çoğunun geçmişi geçen yüzyıllara dayanan “prestijli” ama pek pahalı bilimsel dergilerin buna tepkisi acaba ne olacak? İlk “ücretli bilimsel dergi” yayınını 1665’te Londra’da Kraliyet Bilim Derneği (Royal Society) “Philosophical Transactions” adlı dergisiyle başlatmıştı.
Bugün ise, Nature Springer (Üç bin bilimsel dergi yayınlıyor!), Elsevier (İki bin 500 dergi!, yılda 430 bin makale), Wiley, American Association for the Advancement of Science (AAAS) gibi yayıncıların yüzde 85’i abone sistemiyle çalışıyor. Açık Sistem Yayıncılığında ise dergi, yazarından ücret alıyor ama okurdan almıyor. Bazı bilimsel dergilerin, doğrudan internetten yayınlanır olması da çağımıza özgü yeni bir durum. Kağıt baskısı olmayan bu dergilere yayın sunma süreleri de kısa, ücretleri az, dünyaya dağılımı saniye işi. AB adına durumu araştıran Science-Matrix adlı kurumun bulgularına göre 2004 -2011 dönemindeki bilimsel makale yayınlarının yüzde 40’ı açık erişimde yayınlandı. 2008 – 2011 döneminde ise açık erişimde en çok yayın yapan ülke Brezilya (yüzde 63), sonra Hollanda, Portekiz. Açık erişimde ise en çok biyo-tıp, matematik, istatistik dalları göze çarpıyor. Sosyal ve beşeri bilimler, uygulamalı bilim dalları, mühendislik ve teknoloji ise daha geride.
